JINISE TEMBUNG

1.      Tembug Aran

            Tembung aran utawa kata benda (nomina) yaiku tembung kang mratelakake jenenge barang utawa apa bae kang dianggep barang. Tembung aran akeh-akehe bisa sumambung karo tembung dudu utawa tembung ana lan ora bisa sumambung karo tembung ora.

Tuladha = Watu : dudu watu

                           : ana watu

                           : ora watu

2.      Tembung Kriya

            Tembung kriya utawa kata kerja (verba) yaiku tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe. Tembung kriya lumprah bisa sumambungan karo tembung ora utawa tembung anggone.

Tuladha = lunga : ora lunga

                           : anggone lunga

3.      Tembung Sifat

           Tembung sifat utawa kata sifat (adjektiva) yaiku tembung kang bisa mratelakake kaanan utawa sawijining barang utawa bab. Tembung sifat bisa sumambungan karo tembung luwih, rada, paling, uga bisa sumambungan karo tembung banget.

Tuladha = ayu : luwih ayu

                        : rada ayu

                        : ayu banget

4.      Tembung Katrangan

             Tembung katrangan utawa kata keterangan (adverbia) yaiku tembung kang aweh keterangan marang tembung liya. Tembung katrangan bisa nerangake tembung aran, sifat, kriya, wilangan, lan bisa uga nerangake tembung katrangan. Sing kalebu tembung katrangan upamane: rada, arep, durung, banget, mesthi, tenan, mau, paling, bisa uga, uwis, tansah, lsp.

5.      Tembung Sesulih

           Tembung sesulih utawa kata ganti (pronomina) yaiku tembung kang digunakake minangka sesulih uwong, barang, utawa apa bae kang dianggep barang. Ana enem tembung sesulih yaiku:

a)      Sesulih purusa utawa kata ganti orang (pronomina)

b)      Sesulih pandarbe utawa gata ganti empunya (pronomina posesif)

c)      Sesulih panuduh utawa kata ganti penunjuk (pronomina demonstratif)

d)     Sesulih pitakon utawa kata ganti penanya (pronomina interogatif)

e)      Sesulih panyilah utawa kata ganti penghubung (pronomina relatif)

f)       Sesulih sadengah utawa kata ganti tak tentu (pronomina indeterminatif)

6.      Tembung Wilangan

       Tembung wilangan utawa kata bilangan (numeralia) yaiku tembung kang mratelakake gunggunge barang. Tembung wilangan iki bisa kanggo ngetung gunggunge uwong, barang, kewan lan sawijining bab. Tembung wilangan diperang dadi telu:

a)      Wilangan babon,

b)      Wilangan susun, lan

c)      Wilangan peoahan.

7.      Tembung Panggandheng Utawa Kata Sambung (konjungsi)

             Yaiku tembung kang gunane kanggo nggandhengake ukara siji lan ukara liyane supaya ukara dadi tambah dawa. Tembung panggandheng uga kena kanggo nggandheng tembung siji lan tembung liyane. Kang kalebu tembung panggandheng kayata: sawise, nalika, jalaran sebab, amrih, supaya, nanging, mula, nganti, lsp.

8.      Tembung Ancer-ancer

           Tembung ancer-ancer utawa kata depan (preposisi) yaiku kang gunane kanggo ngancer-anceri papan utawa ngancer-anceri tembung aran. Tembung ancer-ancer iku tansah mapan ana ing ngarep tembung aran utawa tembung sifat. Kang kalebu tembung ancer-ancer kayata: ing, menyang, saka, kanggo, marang, dening, wiwit, amrih kaya, kagem, dhateng, supados, lsp

9.      Tembung Panyilah

         Tembung panyilah utawa kata sandang (artikula) yaiku tembung kang dienggo nyilihake patrap, barang, utawa sawijining bab. Biasane tembung aran sumambung karo tembung aran. Tembung panyilah tansah dumunung ana ing ngarepe tembung kang disilahi. Sing kalebu tembung panyilah: si, sang, sri, ingkang, kang, sing, lan para.

10.  Tembung Panyeru

           Tembung panyeru utawa kata seru (interjeksi) yaiku tembung kang nggambarake wedhare rasa seneng, rasa kaget, rasa kuciwa, rasa kagelan, rasa susah, lan rasa gumun. Tembung panyeru ana uga kang ngarani tembung lok. Tembung iki tansah ndhisiki ukara lan bisa madeg dhewe. Kang kalebu tembung panyeru: adhuh, ah, he, lho, lha, o, oh, nah, wah, hah, hus, huh, hi, hore, iyung, lsp.

BUDAYA JAWA TEDHAK SITEN

Wong tuwa mesthi ngudang marang anake supaya dadi bocah sing gagah yen lanang utawa ayu yen wadon. Bakti marang wong tuwa, guru, nusa, bangsa lan agamane. Kanggo mujudake pepenginan mau, pirang-pirang sarana lan cara supaya bisa mawujud jumbuh karo pangajabe. Salah sijine yaiku tradhisi tedhak siten. Acara tedhak siten ing saben dhaerah duwe tata cara lan budaya dhewe dhewe.

Tedhak Siten saka tembung “tedhak” lan “siten”

Tedhak = mudun

Siten = siti+an = sitian            siten = lemah

Tegese bocah mudhun lemah

Acara iki katindakake nalika bayi umur pitung wulan, bocah wiwit lungguh lan ajar mlaku ing lemah. Acara iki katindakake kanthi pangajab si bocah bisa mandhiri ing tembe mburine. Upacara tedhak siten biasane dirawuhi kulawarga inti (bapak, ibu, kaki, nini) lan kulawarga liyane. Sing padha rawuh melu ndongaake moga-moga bocahe tansah waras, slamet, kalis saka sambekala lan panggodhane setan. Ora mung ritual kang dipentingake nanging ubarampe (perlengkapan) uga kudu dicawisake dening wong tuwane.

Ubarampe acara tedhak siten antara liya:

1. kurungan ayam, dhuwit, buku, mainan, alat music, lan sapanunggalane
2. andha (tangga) sing digawe saka tebu
3. bokor wadhah banyu kembang 7 warna
4. panganan arupa bubur abang, putih, jadah 7 warna (makanan yang terbuat dari beras ketan), bubur boro-boro (bubur yang terbuat dari bekatul-serbuk halus atau tepung yang diperoleh setelah padi dipisahkan dari bulirnya), lan jajan pasar.

Ritual Upacara Tedhak Siten

1. Bocahe dituntun nang wong tuwane ngidak 7 wadah isi jadah 7 warna. Jadah pinangka pralambang/symbol saka lumakune urip kang bakal diliwati dening si bocah.
2. Sabanjure si bocah diwenehi andha sing digawe saka tebu. Andha pinangka pralambang urutan undhak-undhakan panguripan sing bakal diliwati dening si bocah kanthi perjuwangan lan ati kang teguh/kuwat. Andha disambungake karo kursi pangajab si bocah bisa duwe pangkat lan palungguhan ingkang luhur.
3. Sawise bocah mudhun saka andha, terus dituntun mlaku ing lemah lan dolanan karo sikile loro karepe supaya mbesuke si bocah bisa nyambutgawe kanthi temen lan tekun kanggo nyukupi kabutuhaning urip ing tembe mburine.
4. Sabanjure si bocah dilebokake sajroning kurungan ayam kang wis dirias. Si bocah kon njupuk barang kang ana sajroning kurungan kayata buku, dhuwit, lan dolanan liyane. Barang kang dijupuk si bocah pinangka pralambang minate si bocah ing tembe mburine.
5. Sawise kuwi banjur si bocah diwenehi dhuwit koin lan kembang dening kakine pangajabe supaya si bocah nduweni rejeki kang akeh lan seneng dana driyah (sedhekah). Terus si bocah didusi karo banyu kembang 7 rupa. Pangajabe supaya si bocah bisa ngangkat drajat lan gawe arum asmane kulawarga.
6. Sawise didusi nganggo banyu kembang, si bocah dienggoni klambi kang bagus, pangajabe supaya mbesuke bisa urip kang kepenak lan layak.

Acara adhat Jawa tedhak siten saben papan nduweni ciri dhewe-dhewe lan mesthi beda beda. Bab iki ora perlu dadi perkara amarga kabeh mau dijumbuhake karo kahanan lan suasanane.

CARIYOSIPUN WAYANG JATI DIRINING BIMA SUCI

Cahyaning surya saka wetan wis katon cumlorot. Esuk-esuk Bratasena sang panenggaking Pandawa wis nglambranging awang-awange. Katon ora jenak ing ati.Sajak sedeh banget. Arep nangis, ya ora mungkin. Wong lanang kok nangis. Yen dipendhem dhewe, saya lara. Arep sambat, karo sapa? Ora sambat, la kok ora kuwat? Atine keranta-ranta yen kelingan Prabu Pandu lan Madrim wong tuwane, kepeksa njegur Kawah Candradimuka.Tumindak sing mangkono kuwi amung gara-gara nyilih Lembu Andhini, titihane Bathara Guru. Maloka-mlaku ngalor ngidul ora cetha. Kadang nyekethem sirahe. Sawetara mandheg lakune sambi dipikir. Gedhag gedheg ngrasakake urip kang banget ora adil. Tindak tanduke sawijining Kadang Bayu iki diematake dening Begawan Drona, gurune.Kaya-kaya kepengin weruh wae kang dirasakake dening muride kang kinasih kuwi. Nek jaman saiki jenenge ya kepo.

“Ngger, Bratasena? Ana kahanan apa kowe kok beda temen?”

“Bapa Guru, manut ceritane, Prabu Pandu kuwi wong sekti, tau dadi jagoning dewa, geneya, mati wae kok nyemplung kawah Candradimuka? Yen ta mangkono, urip kuwi ora adil. Ora ana gunane aku urip yen bakale mangkono wae.”

“Eee.. aja mupus, Ngger. Yen pancen kowe ora gelem kaya mangkono, kowe amung prelu nyembadani sarate.”

“Apa kui sarate Bapa Guru?”

“Kowe kudu goleki Kayu Gung Susuhing Angin ing Gunung Candramuka.” Ora bingung anggone nrima wedharan. Iya ora takon kuwi tegese apa. Njujak langsung tumuju ing Gunung Candramuka.

Sengkuni sing wiwit mau setyangrungokake pacelathone Bratasena lan Drona lagi nandang bingung. Sengkuni rumangsa reti yen Drona kuwi kadhawuh dening Prabu Duryodana kanggo nglorotake Bima, la niki kok malah kosok balene? Bingung sansaya bingung. Daripada tambah bingung prayogane ya ditakoki langsung wae.

“Kakang, sampeyan menika rak dipundhawuhi Prabu Duryodana kangge nglorotake Bratasena? Hla iki kok? Jajal, endi buktine?”

“Hlo, hla nek sampeyan ngertos, wau rak sampun kula lorotaken? Dakkon golek Kayu Gung Susuhing Angin. Mangka niku boten genah wujude apa, tegese apa. Tur maneh panggonane kuwi gawat klawan angker.” Bathuke mengkeret, celilang-celileng matane kedhep-kedhep. Raine ngowoh karo mikir. Ora percaya marang kakange, Dorona, banjur ngetutake lakune Bratasena. Arep dibukteake.

Mikir-mikir yen ngetutake dhewekan bakal dadi bebayan agung. Bisa-bisa mati saiki-saiki. La wong awak cilik, mangan ya mung sithik, ketendhang pisan langsung mletik. Mangka nalika arep nglacak lakune Bratasena, Sengkuni golek bala, nuli ndhawuhi Dursasana kareben nglumpukake Bala Kurawa. Wis tekan Candramuka, Bratasena kepethuk raseksa cacahe loro.Jenenge Rukmuka lanRukmakala.Raseksa mau tanpa omong tanpa apa langsung nyaut awake Bratasena, dicakot gegere, pundhake, gulune. Banjur diuncalake awake Bratasena. Kaya-kaya entheng banget. Bratasena ora nrima. Dicandhak gulune raseksa mau, bali diuncalake nganti kapental adoh.

Perang durung rampung. Raseksa loro kuwi durung mati. Bratasena malah anteng meneng. Ora males cokotan uga kamplengane  raseksa kuwi. Dumadakan raseksa loro kuwi alih wujud dadi Bathara Bayu lan Bathara Indra. Bratasena ora kaget sanajan mung sathithik. Dewa mau ngaturake maturnuwun sanget marang Bratasena amarga sampun mbebasake saka sumpahing Bathara Guru. Minangka tandha panarima, dheweke diwenehi Mustika Manik Candrama awujud sesupe sing dayane bisa ngambah telenging samudra.Sawise dienggo dening Bratasena, cemlorot kaya lintang wanci bengi cahyane saka drijine Bratasena. Saya nambah kakuwatane Bratasena.

“Indra kakekku, yen mengkono, aku arep takon bab apa iku kayu gung susuhing angin kang wis kadhawuhake goleki dening guruku, Drona?”

“Bratasena, yen kowe pengin weruh, Kayu kuwi tegese karep, Gung kuwi tegese gedhe, lan Susuhing Angin kuwi tegese telenging napas. Mengkono kuwi artine, kekarepan sing gedhe bisa kasembadan, nanging kudu sinatan aringing napas, weninging cipta, meneping panca ndriya, sumelehing rasa. Nanging sanadyan mangkono mau apa sira wis ngrasa marem?”

Bingung rada bingung. Durung marem olehe entuk wangsulan mangkono, Bratasena banjur dikon bali nemoni Drona maneh kanggo njaluk wedharan, amarga medharake bab mau dudu kwajibane Bathara Guru lan Bathara Indra. Ing Hastina, Sajak Juragan, Drona lungguh sinambi nyingkrangake sikile. Ngadem saka panasing surya kang wis meh kaya neraka wae. Saka kadohan ana lakune wong sing gagah, tur awake gedhe dadi katon jelas yen kuwi Bratasena. Tekan Hastina banjur cerita kadadeyan mau. Nuli takon maneh bab ilmu kasampuranan. Drona ndhawuhi golek Tirta pawitra ing Samudra Minangkalbu. Ora sempet mangan ngombe, Bratasena pamit maneh ganti tumuju Samudra Minangkalbu sing luwih bebaya tinimbang Gunug Candramuka.Sadurunge lunga menyang samudra, luwih dhisik Bratasena nemoni biyunge, Dewi Kunthi. Gambarane anak kang bekti marang wong tuwane. Pangestu saka wong tuwa kuwi luwih-luwih saka dedonga lan panjalukan kanthi ngibadah sregep. Kekarepane biyunge, ngalang-alangi Bratasena sing arep manjing telenging samudra.

Bratasena nggeblas lunga menyang papane Tirta Pawitra. Prabu Kunthi meneng bae. Mbrebes mili anggone delok lungane putra kang kinasih. Saka mburi geger kang meger-meger katon sansaya adoh lakune. Luhe Prabu Kunthi dleweran. Barang wis kebacut, banjur kudu kepriye? Ya pancen amung bisa dedonga. Muga-muga pinaringan kawilujengan. Bisa gayuh pangarepane. Bratasena wis mangkat. Anoman, weruh lakune adhine satunggal Bayu. Banjur ndhawuhi para kadang Bayu, yaiku Maenaka, Jajag Wreka, lan Gajah Setubanda kanggo mambengi lakune Bratasena. Saking kuwate Bratasena, saking dhuwure pangarepane, Anoman lan Kadang Bayu ora bisa nandingi. Papat lawan siji. Meksaa kalah.

Lakune Bratasena wis tekan pinggiring Samudra. Panggonan kang ambane kaya apa amung isine banyu. Ombak kang gulung-gulung dhuwure meh sagunung, katambah angin sing ngamuk. Ngepasi wanci iku mendhung peteng. Cahyane samudra ora katon babar pisan. Kilat cumlorot nggebyar agawe padhang sanalika. Sinusul swara bledhek jumedher nambahi mirising ati. Kahanan mangkono wis kaya ameh ana bencana kang gedhe wae.

Dumadakan byuurr swarane banyu samudra nalika dijeguri Bratasena. Awake katerak ombak. Montang-manting ngalor ngidul ngetan ngulon. Nanging selamete,dheweke duwe sesupe Mustika Manik Candrama, samudra sanalika dadi anteng banyune.

Sajroning Samudra, Bratasena ketemu ula sing gedhene sakbongkote wit tal. Langsung nyaut awake Bratasena. Ula mau arane Nagaraja. Dheweke nyakoti Bratasena. Nuli diuncalna sakadoh-adohe. Kanggo males Nagaraja awake ula mau ketaman kuku Pancanaka, nuli ilang saka pandeleng.Sawise ilang ana kahanan sing agawe Bratasena kaget. Dheweke ketemu karo bocah cilik sing rupane memper banget karo dheweke. Yaiku Dewa Ruci.

“Ana perlu apa kowe mrene, Bratasena?”

“Kula madosi Tirta Pawitra.”

“Tirta Pawitra anane ning atimu. Atimu sing suci ora kagodha marang hawa nepsu. Dene wujude yaiku aku. Sejatine yaiku jati dirimu.

“Liripun kados pundi?”

“Bratasena, nalika kowe manjing samudra, katerak ombak, kaserang ula, wondene kowe selamet. Kuwi amarga kowe bisa ngendaleni hawa nepsumu. Apa kowe ora ngrasa?”

Bratasena ora bisa celathu sakecap. Langsung sanalika tunduk. Bratasena njaluk wedharan bab margine kasampurnan lan kabahgyane wong urip. Bratasena banjur dikon manjing ana ing Gua Garbane Dewa Ruci. Sayekti Bratasena wis dadi manungsa suci lahir lan batin. Bratasena ayem lan tentrem atine. Kepengin manggon kono selawase nanging ora oleh. Kuwi mau kayata icip-icip. Mengko yen wis tiba wancine, bakal pikantuk kantentreman sing luwih lan langgeng. Bratasena nuli dikon metu saka awake Dewa Ruci. Sanalika, lair Bratasena kang suci. Ketemu jati dirining sejati. Sembah sinembah Ngarsaning Gusti. Bratasena, iya Werkodara lair dadi Bimasuci.

CARIYOSIPUN WAYANG KIDANG KENCANA

Kacariyos lakon asmara Rama lan Shinta. Bocah loro sarwa edipeni. Wis katon pantes banget nalika sawayah-wayah mrono-mrene tan nora ninggal satunggaling. Kaya mimi lan mintuna, kaya lintang lan wengi, kaya dhalang lan wayang, ingkang ora bisa kapisah. Dene tresnane Rama marang Shinta sansaya tambah amarga Shinta kuwi bocah wadon sing ayune ora kinaruan. Alise katon nanggal sepisan. Netrane tansah ndamar kanginan. Idepe tumenga ing tawang. Irunge kencana pinantar. Pipine nduren sajuring,mula yen mesem pipine dekik manis banget. Untune miji timun. Pundhake nraju mas. Rambute ngembang bakung. Slirane sedhet singset. Lambeane mblarak sempal. Bangkekane nawon kemit. Bokonge manjang ngilang. Dhadhane nyengkir gading. Dene eseme madu wae kalah. Sansaya suwe disawang sansaya pantes, sansaya ayu ora nggawe bosen.

Rama ya semono uga, ganthenge wong sadesa dadi siji. Brengose nglaler menclok. Godhege simbar rumembun. Gulune ngolan-olan, mula salakune dadi pantes. Pakulitane ngulit langsep. Pawakane gagah pideksa. Polatane ruruh jatmika. Solahe merak ati, mula akeh bocah wadon sing kepincut. Swarane ngombak banyu lan ulate sumeh. Yen lumaku wong leloro dadi katon endah banget. Sing lanang  gagah tur bagus. Sing wadon ayu nanging ora kemayu. Gawe seneng wong sing nyawang.

Ing sawijining dina Rama, Shinta, lan Lesmana ana ing wana. Lagi bubar nglampahi paukuman suwene limolas taun. Lesmana menika rayininipun Rama. Dene wana kuwi anggege tirta sah saking wasana. Nalika wong telu kuwi ngaso ana wana, banjur dumadakan ana kidang elok banget. Sungune dawa tur rupa wulune kuwi rada emas. Kidang kuwi playon ana sangarepe wong telu kuwi. Shinta kepincut atine, karepe pengin nduweni kidang kuwi. Banjur nyuwun marang garwane supaya ngentukake kidang kuwi kanggo dheweke. Amarga tresnane Rama sing banget gedhene, dheweke ora bisa nolak panjalukke Shinta. Ananging sadurunge Rama lunga arep nyekel kidang kuwi, dheweke aweh pesen marang Lesmana. “ Rayi aku titip mbakyumu Shinta, aja nganti kok tinggal dhewe ana wana kene. “ Banjur lesmana semaur “inggih kangmas dak eling-eling wekasanmu. Ora bakal aku ninggal mbakyu shinta ana wana kene dhewe.”

Banjur Rama mangkat golek kidang kencana kuwi kanggo Shinta. Kidang kuwi mlayu nganti tekan jeroning alas. Sansaya jero sansaya peteng, amarga cahyaning surya ora bisa nembus tengah wana kuwi. Peteng remeng-remeng sing katon mung ayang-ayang kidang kencana kuwi. Amarga pegel atine, sanalika Rama langsung ngunus lan ngeculake panahe. Banjur pas kena awakke kidang kencana kuwi. Kidang kencana ambruk ana lemah, ananing dumadakan ilang barengan karo swara raseksa Kala Marica. Yakuwi buta saka Alengka. Kongkonane Rahwana. Swara kuwi hangemba-emba kaya swarane Rama jaluk tulung menyang Lesmana yen Rama ketekan cilaka.

Shinta lan lesmana sing hanganti-anti tekaning Rama uga krungu swara kuwi. Rama krasa ora kepenak atine, kelingan marang Shinta. Sanalika Rama langsung bali arep mesthekake kahanane Shinta. Shinta sing krungu swara mau langsung trataban atine kuater marang kahanane Rama. Lesmana sing wis ngerti babagan kekuatane kangmase ora nduwe rasa kuater. Amarga dheweke ngerti yen kangmase sekti mandraguna. Shinta nyuwun karo Lesmana supaya nyusul lan mesthekake priye kahanane kangmase. Lesmana ora gelem, amarga wis janji menyang kangmase yenora bakal ninggal Shinta dhewe ana wana kana.

Lesmana wis ngemutake dening Shinta yen swara kuwi dudu swarane Rama. Ananging  saking gedhe rasa tresnane Shinta lan dheweke kuater ana apa-apa menyang Rama. Ora dinyana-nyana, Shinta kebacut ngendika ora kepenak marang Lesmana.  Ngene ngendikane Shinta “saiki aku ngerti, pie sejatine awakmu. Kowe ora gelem nyusul kangmasmu amarga meneng-meneng kowe kepengin nduweni aku. Yen kangmasmu kena apa-apa...” durung tutuk anggone ngendika wis diselani Lesmana. “aku wani sumpah yen aku ora nduweni pikiran kaya ngono kui mbakyu. Mung sethithik wae aku ora nduwe. Aja kok arani awakku sakepenakmu”.

Amarga loro ati karo omongane Shinta, Lesmana nyanggupi panjalukke Shinta. Ananging ana wana kana, Shinta digawekake garis bunderan lan ora oleh metu saka garis kuwi. Lesmana gawe kaya ngono kuwi supaya ora ana sing isa nyalahi Shinta menawa dheweke ninggal Shinta ana wana kana dhewekan. Kanggo netepi janjine marang kangmase. Lan ora ana sing isa mlebu kana, sapa wae kuwi. Shinta ora oleh metu saka kana nganti Lesmana lan Rama bali menyang panggon kuwi maneh.

Bubar anggone gawe garis bunderan  Lesmana langsung lunga nyusul kangmase. Rama atine wis ora karu-karuan. Mikir kahanane Shinta saiki kepriye. San saya ora karuan nalika dheweke kepethuk karo adhine ana tengah wana. Banjur arep takon menyang adhine, ananging sadurunge takon adhine wis cerita dhisik alasane ninggal Shinta dhewe ana wana kana. Bubare Lesmana crita anggone ninggal Shinta, Rama ngerti yen kedadeyan kuwi reka-rekane Rahwana. Raseksa bengis sing tresna lan kepengin nduweni Shinta. Kesusu anggone mlaku nganti kesandhung-sandhung samubarang apa sing ana lemah, Rama kuater yen Shinta dicolong Rahwana.

Ana wana kuwi Shinta gumun, amarga ing wana kaya ngono lha kok ana simbah-simbah golek kayu. Banjur simbah kuwi nyuwun toya amarga ngelak anggone golek kayu lali ora sangu banyu. Ananging kuwi namung akal-akalane Rahwana wae. Ngerti yen Shinta iku ora tegel yen weruh kaya ngono kuwi. Pancen watake Shinta sing sayang karo sapa wae. Nalika Shinta arep menehi toya tangane ngluwihi garis bunderan sing digawekake menyang Lesmana mau. Banjur tangane digeret simbah kuwi lan dumadakan wujude malih asline, yaiku Rahwana. Raseksa elek tur bengis. Shinta tiba ana rangkulane Rahwana lan ora isa obah. Langsung arep digawa mabur lunga menyang kahyangan. Lagi wae anggone mabur, dumadakan ana peksi garuda sing arep nulungi Shinta. Peksi kuwi nduweni jeneng yaiku Jatayu. Ananging nalika gelut karo Rahwana, Jatayu kena sabetan pedhange Rahwana. Getihe gobrah-gobrah, banjur tiba ana bumi. Awake kebak getihe ananging dheweke isih urip. Langsung Shinta digawa lunga menyang Alengka menyang Rahwana.

Rama lan Lesmana tekan panggonne Shinta mau, ananging Shinta wis dicolong dening Rahwana. Ketilapan anggone njaga Shinta wis digawa lunga. Bingung anggone nggudak kepriye, banjur neruske laku. Ora adoh saka panggon kuwi mau, Rama lan Lesmana kepethuk Jatayu sing lagi sekarat mau. Sadurunge nemoni pati, Jatayu isih sempet cerita yen Shinta dicolong Rahwana lan digawa menyang kraton Alengka. Talingan sir sinebit, rasa angkara murkane Rama metu amarga Shinta dicolong raseksa elek tur bengis. Sawise crito marang kahanane Shinta mau, Jatayu banjur nemoni pati. Nesu rasa ora trima amarga Rahwana wis dadi jalaran patine engonane mau lan nggawa lunga Shinta, Rama janji jroning atine bakal mbales patine Jatayu lan nggawa bali Shinta. Amarga matine Jatayu netepi darmane, banjur Rama lan lesmana nyuwun marang dewa-dewa kang agung. Supaya gugure Jatayu bisa sempurna moksa, banjur ragane Jatayu ilang munggah ana swarga barengan karo sukmane Jatayu.

Ana ndalan menyang Alengka, Rama lan Lesmana kepethuk karo Anoman kethek putih putrane Bathara Guru. Anoman didhawuhi ngabdi karo Rama. Nalika ana tengahing alas, padha mireng swara wong nangis pating jlerit. Banjur padha golek saka ngendi asale swara kuwi. Sawise ketemu asale swara kuwi, jebul saka kethek sing kecepit ana silangan wit gedhe. Rama banjur nulungi kethek sing kecepit kuwi. Kethek kuwi ngomong yen dheweke kuwi raja ing Guwakiskendha, anduweni jeneng minangka Sugriwa. Dhewekke padhu karo kakange sing jenenge Subali. Amarga padhu kuwi banjur dhewekke dicepitke ana silangan wit. Banjur kanggo ngrebut Guwakiskendha Sugriwa karo Subali adu tanding kasekten, Sugriwa diewangi dening Rama. Rama ngeculake wastra pusaka Gumawijaya. Sanajan resi Subali nduweni Ajian Pancasona, nanging tetep kalah mungsuh Rama. Banjur Sugriwa bisa dadi raja meneh ana Guwakiskendha.

Kanggo mbales budine Rama sing wis aweh pitulungan marang Sugriwa, banjur Sugriwa ngerahke wadyabalane kanggo nulung Rama ngrebut Shinta saka Prabu Dasamuka ora liya Rahwana kuwi. Anoman didhawuhi Rama supaya nggoleki menyang ngendi Shinta didelikake lan uga menehake ali-aline Rama lan mangerteni kekuatanne kraton Alengka. Nalika arep bali Anoman dicekel wadyabala Alengka. Karepe Anoman arep diobong, nanging Anoman banjur mabur nggawa geni kanggo ngobong kraton Alengka, kajaba taman Argasoka, panggone Shinta didhelikake Rahwana.

Banjur wasanane kedadean perang gedhe kraton Pancawati lan kraton Alengka. Wadyabalane alengka wujud buta-buta lan wadyabalane pancawati wujud kethek-kethek balane Sugriwa. Wadyabala bala lan senapati Alengka akeh sing ketiwasan. Pancawati menang, banjur sawise perang Rama lan Shinta bali menyang Ayodya. Ananging susah atine Shinta amarga ora bisa katampa dening Rama. Amarga Shinta wis dianggep ora suci maneh dening Rama. Priye carane supaya bisa ditampa maneh dening rama, banjur Shinta sesuci lan reresik awake saka geni mau. Sawise sesucen lagi bisa ditampa dening Rama. Wong sakloron kuwi urip mulya nganti tumekaning pati.    

RITUAL UNGGAH-UNGGAHAN BONOKELING DESA PEKUNCEN, KECAMATAN JATILAWANG, BANYUMAS

Bonokeling yaiku tiyang ingkang nyebaraken agama Islam ingkang taksih ngabungaken agama Islam kaliyan unsur kejawen ingkang wonten ing Desa Pekuncen, Kecamatan Jatilawang, Banyumas. Bonokeling yaiku salah satunggaling penyebar agama Islam ingkang diutus dening Sultan Demak kanggo nyiaraken agama Islam ing Banyumas wonten ing abad 15. Bonokeling saged nyiaraken agama Islam ing kathah panggonan ingkang dipanggoni, kaya dene ing Kecamatan Jatilawang (Desa Pekuncen), Karanglewas, Wangon, Rawalo lan Cilacap. Amarga anggenipun manggon ing panggonan menika mboten dangu, mula mboten kathah peninggalan ingkang saged diteliti. Ngantos dumugi seda Bonokeling manggon ing Desa Pekuncen. Mula ing Desa Pekuncen wonten makam Bonokeling. Dhateng masyarakat sekitar lan keturunanipun, Bonokeling nyiaraken akidah lan syariat Islam. Salah satunggaling ajaran ingkang diajarken dening Bonokeling yaiku menawi tiyang Islam kedah puasa ing wulan puasa amargi wulan puasa nggadahi keistimewaan lan kedah dimuliakaken. Mula menawi badhe wulan puasa, Bonokeling ngempalaken sedaya keturunanipun kangge nyambut wulan puasa kanthi donga lan dzikir marang Allah SWT. Tata cara nyambut wulan puasa ingkang katindakake Bonokeling lan keturunanipun menika diterusaken dening keturunane ngantos saiki.

Situs Bonokeling kasusun saking salah satunggaling makam tuwa lan ugi bangunan-bangunan tuwa tradisional. Makam tuwa menika yaiku makamipun Bonokeling. Bangunan-bangunan tuwa menika taksih dipanggoni dening komunitas pengikut Bonokeling menika. Makam lan situs Bonokeling menika sampun wonten awit penyebaran Islam ing Banyumas. Ingkang saged dipuntingali saking tata upacara tradisional ingkang taksih ngagem donga-donga Islam.

Ing kompleks menika dibangun bangunan-bangunan tradisional klasik. Wonten omah dinas kangge pemimpin komunitas ingkang dipunwastani bedogol. Omah-omah ing mriku dipunwastani Balai Badung. Lan papan kangge pertemuan dipunwastani Balai Malang.  Wonten ugi bangunan kangge panggonan memuji ingkang dipunwastani Pasemuan. Wonten 6 bangunan omah joglo. 1 omah kangge juru kunci lan 5 omah kangge bedogol. Bedogol yaiku pembantu juru kunci (pemimpin komunitas Bonokeling).

Prosesi ritual Unggah-unggahan

Penganut Bonokeling menika taksih nindakake ritual unggah-unggahan. Ritual Unggah-unggahan katindakake kanthi cara sowan marang makam ing wulan Ruwah kangge paring donga dhumateng leluhur kaliyan mbekta sesaji. Ritual unggah-unggahan dipunkatindakake saben pungkasaning dinten Jumat ing wulan Ruwah kangge nyambut wulan puasa. Ing ritual unggah-unggahan, para penganut Bonokeling kedah ngagem klambi adat jawa. Kangge tiyang estri ngagem kemben kaliyan selendang putih menawi tiyang kakung kedah ngagem kain utawa sarung. Ingkang kedah dipuntindakaken yaiku menawi badhe tumut ritual unggah-unggahan menika kedah wudhu rumiyin.

Ingkang nindakake ritual unggah-unggahan menika mboten namung pengikut Bonokeling ingkang wonten ing Desa Pekuncen kemawon, nanging ugi katindakake dening tiyang ingkang saking panggonan sanes. Kaya dene tiyang ingkang saking Kecamatan Wangon, Kecamatan Rawalo lan ugi saking Kabupaten Cilacap. Sedaya tiyang ingkang badhe tindhak dhateng Pekuncen ingkang badhe tumut nindakake ritual unggah-unggahan menika kedah mlampah mboten ngagem sandal (alas kaki) kaliyan mbekta sedaya uba rampe. Anggenipun mlampah kedah teratur, sejajar lan kedah nindakake tapa bisu (tidak boleh bicara selama perjalanan). Prosesi menika dados ingkang utama wonten ing pensucian diri. Prosesi menika kangge pensucian diri. Tiyang kakung mlampah tumuju panggonan ritual menika kanthi mbekta hasil ternak lan hasil bumi menawi tiyang estri mbekta bakul isi beras, pangganan lan jajanan pasar. Sedaya uba rampe ingkang dipunbekta menika badhe dipunginakaken kangge bahan ingkang badhe dimasak wonten ing Pekuncen.

Saksampunipun dumugi wonten ing Pekuncen, sedaya ubarampe ingkang dipun bekto lajeng dipun paringaken dateng tiyang ingkang asli Pekuncen. Sasampunipun adicara menika tiyang ingkang asalipun saking luar wilayah menika banjur tumuju marang Balai Agung kanggo istirahat. Menawi sedaya sampun istirahat lajeng sedaya nindakake adicara “Nedu”.  Nedu menika dzikir kangge muji dumateng gusti Allah. Anggenipun nindhakaken adicara menika wonten ing bala pasemuan  tabuh 02:00 dumugi 05:00 enjing. Sasampunipun adicara dzikir lajeng sedaya tiyang asli Pekuncen padha masak sareng-sareng, tiyang estri masak sekaul kaliyan lawuh lan tiyang jales masak becek (gule wedus). Sedaya panganan menika dipun damel kangge kenduren (slametan).

Nalika sedaya tiyang asli Pekuncen saweg masak, tiyang ingkang saking luar wilayah nindhakaken prosesi unggah-unggahan. Sedaya tiyang mlebet dateng makam bonokeling satunggal-satunggal, sasampununipun mlebet gerbang kapisan sedaya lajeng antri wudlu. Menawi sampun suci sedaya saged nindakaken ziarah wonten makan bonokeling, nalika ziarah wonten ugi tiyang ingkang mbakar menyan kaliyan nyekar. Sasampunipun ziarah lajeng katindhakake adicara kenduren (slametan), adicara menika dipun pimpin dening juru kunci. Kenduran menika adicara pungkasan ing adicara unggah-unggahan.

Analisis Telaah Pranata Masyarakat Jawa

Saking deskripsi ritual unggah-unggahan ing makam Bonokeling desa Pekuncen kecamatan Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten tiga pranata ingkang saged dipunanalisis inggih menika pranata agama, pranata kaluwarga lan pranata sosial.

Telaah Pranata Agama

Saking ritual unggah-unggahan ingkang wonten ing Desa Pekuncen, Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten pranata agama. Pranata agama menika saged katinggal menawi dipuntinggali saking sudut pandang agama Islam. Amargi ritual unggah-unggahan menika wujud syukur dhumateng gusti Allah saking sedaya karunia ingkang sampun dipunparingaken dhumateng sedaya pengikut lan keturunan Bonokeling lan ugi masyarakat sekitar, saengga sedaya kala wau nglakoni lan nindakake perintah Allah kanthi becik, utamanipun ing wulan puasa (ramadhan) ingkang disambut kaliyan ritual unggah-unggahan menika.

Ing ritual unggah-unggahan wonten pranata agama amargi ajaran-ajaran ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika miturut kaliyan agama Islam. Ajaran-ajaran menika adhidasar marang ajaran-ajaran ingkang wonten ing agama Islam. Saking prosesi ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika saged katinggal pranata agamanipun. Kaya dene ing prosesi mlampah sareng-sareng tumuju Desa Pekuncen ingkang katindakake dening tiyang luar wilayah Pekuncen menika. Ing prosesi mlampah sareng-sareng menika katindakake kanthi cara mlampah sareng-sareng mboten ngagem sandal lan mboten angsal matur (tapa bisu). Prosesi menika gadhahi ancas kangge pensucian diri saderenge mlebet wonten ing wulan puasa. Saking prosesi mlampah sareng-sareng menika saged katingal menawi wonten pranata agamanipun. Amargi prosesi mlampah sareng-sareng menika gadhahi ancas kangge pensucian diri saderenge mlebet wulan puasa. Menika saged nedahaken menawi ritual unggah-unggahan menika taksih taat dhateng ajaran agama Islam ingkang dipun sebaraken dening Bonokeling.

Wonten ugi pranata agama ingkang saged katingal saking prosesi Nedu. Prosesi Nedu menika dzikir kangge muji dumateng gusti Allah. Saking prosesi menika saged katingal bilih ritual unggah-unggahan menika taksih taat nindakake menapa ingkang wonten ing ajaran agama Islam. Mboten nilar ajaran agama Islam. Amargi prosesi Nedu menika gadhahi ancas kangge matur raos syukur dhumateng gusti Allah.

Pranata agama ugi saged katingal saking aturan ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika. Wonten aturan menawi badhe ziarah dhateng makam Bonokeling menika kedah wudlu. Amargi ingkang katindakake ing prosesi ziarah makam menika paring donga dhateng leluhur. Mula kedah suci rumiyin saderenge mlebet wonten ing makam Bonokeling. Iki trep kaliyan ajaran ingkang wonten ing agama Islam. Menawi wonten ing agama Islam kita sedaya dipunajari supados remen paring dedonga dhumateng tiyang ingakang sampun seda. Pranata agama ugi saged dipuntingali saking adicara kenduren (slametan) ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika. Ing adicara kenduren menika wonten uba rampenipun. Kaya dene wonten tumpeng, masakan becek (gulai wedhus), olahan saking ayam lan wonten sesajinipun (kembang lan minyak wangi). Adicara kenduren katindakake kanthi cara donga sareng-sareng ingkang dipunpimpin dening juru kunci.  Ingkang sedaya kala wau nedahaken raos syukur dhumateng gusti Allah. Wonten ugi tumpeng ingkang nggadahi teges kangge ungkapan syukur dhumateng gusti Allah. Mekataen saged nedahaken bilih ing adicara kenduren wonten pranata agamanipun.

Telaah Pranata Keluwarga

Saking deskripsi ritual unggah-unggahan desa Pekuncen kecamatan Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten telaah pranata kaluwarga. Telaah pranata keluwarga menika saged katingali saking ritual-ritual ingkang taksih ngutamakake tradisi turun temurun kaya dene cara nentuake sinten ingkang dados juru kunci wonten ing situs bonokeling menika.. Ingkang saged dados juru kunci menika tiyang ingkang teksih wonten sambungan kaliyan katurunan Bonokeling. Dados boten sedaya pengikut Bonokeling saged dados juru kunci. Saliyanipun juru kunci, cara nentukake bedogol uga teksih ningali saking asal usul katurunan kaluwarga menika.

Pranata ritual unggah-unggahan ingkang turun temurun menika boten namung kangge tiyang asli desa Pekuncen nanging uga berlaku kangge tiyang ingkang krami kaliyan warga desa Pekuncen. Saking tradisi turun temurun menika dadosake sedaya tiyang nem purun nindhakake tradisi-tradisi menika kanthi remen (tanpa dipun paksa). Kaya dene menawi katurunan kaluwarga menika saking mbiyen sampun percaya kaliyan pakumpulan Bonokeling mula putra-putra piyambake kedah nglakokake ritual unggah-unggahan menika. Menawi wonten anggota kaluwarga ingkang boten purun nglakokake ritual menika, tiyang menika lajeng dipun kucilkan saking komunitas menika.

Telaah Pranata Sosial

Tradhisi Unggah-unggahan wonten ing makam Bonokeling, Desa Pekuncen, Kecamatan Jatilawang, Kabupaten Banyumas, dipun tingali saking sudut pandang sosial kalebu pranata sosial amargi nalika Bonokeling nyebarake ajaranipun mboten namung marang keluwarganipun lan keturunanipun nanging ugi marang masyarakat sekitar desa Pekuncen. Lajeng ingkang nindakake ritual unggah-unggahan menika mboten namung pengikut Bonokeling ingkang wonten ing Desa Pekuncen kemawon, nanging ugi katindakake dening tiyang ingkang saka ing Kecamatan Wangon, Kecamatan Rawalo lan ugi saka ing Kabupaten Cilacap ingkang sowan marang desa Pekuncen, menika mertandhakake menawi masyarakat asli Pekuncen ugi berinteraksi kaliyan masyarakat desa sanesipun ingkang sami-sami percaya kaliyan ajaran Bonokeling.

Kathah para warga bebrayan padha nyengkuyung tradhisi Unggah-unggahan, menika saged dipuntingali dening sasampunipun adicara dzikir inggih menika dipunlajengaken sedaya tiyang asli Pekuncen padha masak sareng-sareng, tiyang estri masak sekul kaliyan lawuh lan tiyang jaler masak becek (gule wedus). Sedaya panganan menika dipun damel kangge kenduren (slametan). Wonten mrika kathah para warga saged bebarengan lan gawe kerukunan. Mula wonten unen-unen tiyang Jawa inggih menika rukun agawe santosa crah agawe bubrah yaiku yen padha rukun mesthi bakal santosan nanging yen congkrah mesthi bakal rusak.

TANGGAP WACANA PENGETAN DINTEN PAHLAWAN 10 NOVEMBER

Assalamu’alaikum warahmatullahi wa barakatuh. Bapak-bapak, Ibu-ibu ingkang kula hormati, sumawana para putra-putra mudha-mudhi ingkang karoban ing raos bagya. Ing saben tanggal 10 November bangsa kita tansah mengeti dinten ageng, inggih punika dinten Pahlawan.

Kados sampun ingkang kita semerepi sadaya, bilih rikala tanggal 10 November 1945, ing kitha Surabaya wonten prastawa perang ageng ing antawisipun bangsa Indonesia ingkang dipun pelopori arek-arek Surabaya ngusir penjajah Walanda ingkang mbonceng tentara Sekutu (Inggris) lumarap ing tanah Jawi. Saking semangatipun arek-arek Surabaya lan kalajengaken rakyat wonten ing dhaerah-dhaerah Indonesia sanesipun, ing salajengipun damel horeging donya, ngantos Dewan Keamanan PBB (Perserikatan Bangsa-Bangsa) tumut campur tangan ngengingi prastawa punika.

Bapak-bapak, Ibu-ibu saha para putra-putra mudha-mudhi ingkang kula hormati. Ing pengetan punika kula mboten badhe njlentrehaken sadaya prastawa ing tanggal 10 November 1945, ananging semangat perjuangan pahlawan kangge nindakaken pejuangan ing babagan pembangunan.

Kanthi rahmating Pangeran Ingkang Murbeng Dumadi, pahlawan Indonesia sampun saged ngrebat wilayah Surabaya. Kula mboten saged nglalekaken mekaten kemawon pejuanganipun arek-arek Surabaya ingkang dipun pandhegani dening panjenenganipun pejuang ageng, inggih punika Bung Tomo, ingkang kanti sora tegas ngagungaken asmaning Pangeran: Allahu Akbar! Allahu Akbar! Allahu Akbar!

Jiwa lan semangat 10 November taksih wonten ing jaja-jaja bangsa Indonesia kangge mbangun negari Indonesia. Berjuang kanthi semboyan: sepi ing pamrih, rame ing gawe.

Kathah para pejuang ingkang handepani bantala mbela bangsa lan negari. Kangge putra tuwin wayah ing tembe wingking. Pramila mangga sesarengan kita lajengaken punapa ingkang dados pejuanganipun para pahlawan.

Ing salebeting kita merdika kita taksih berjuang. Pejuangan ingkang mboten kangge merangi utawi ngusir penjajah, ananging kangge merangi tuwin ngusir kemiskinan tuwin kebodohan.

Pramila mboten lepat tuwin mboten wonten awonipun kangge kita sadaya kangge ngenget jasa para pahlawan. Kita ngeningaken cipta sekedhap kange para pahlawan ingkang sampun gugur ing medan juang. Mugi-mugi amal tuwin kesaenanipun para pahlawan katampi ing sisihipun Gusti Allah Ingkang Maha Agung.

Bapak-bapak, Ibu-ibu saha para putra-putra mudha-mudhi ingkang kula hormati. Kula cekapi semanten rumiyin atur kula, bilih wonten kiranging atur mawantu-wantu kula nyuwun lumunturing samodra pangaksami. Mugi-mugi bangsa kita angsala taufik tuwin hidayah saking Gusi Ingkang Akarya Jagad.

Billahi taufik wal hidayah, Wassalamu’alaikum warahmatullahi wa barakatuh.