RITUAL UNGGAH-UNGGAHAN BONOKELING DESA PEKUNCEN, KECAMATAN JATILAWANG, BANYUMAS

Bonokeling yaiku tiyang ingkang nyebaraken agama Islam ingkang taksih ngabungaken agama Islam kaliyan unsur kejawen ingkang wonten ing Desa Pekuncen, Kecamatan Jatilawang, Banyumas. Bonokeling yaiku salah satunggaling penyebar agama Islam ingkang diutus dening Sultan Demak kanggo nyiaraken agama Islam ing Banyumas wonten ing abad 15. Bonokeling saged nyiaraken agama Islam ing kathah panggonan ingkang dipanggoni, kaya dene ing Kecamatan Jatilawang (Desa Pekuncen), Karanglewas, Wangon, Rawalo lan Cilacap. Amarga anggenipun manggon ing panggonan menika mboten dangu, mula mboten kathah peninggalan ingkang saged diteliti. Ngantos dumugi seda Bonokeling manggon ing Desa Pekuncen. Mula ing Desa Pekuncen wonten makam Bonokeling. Dhateng masyarakat sekitar lan keturunanipun, Bonokeling nyiaraken akidah lan syariat Islam. Salah satunggaling ajaran ingkang diajarken dening Bonokeling yaiku menawi tiyang Islam kedah puasa ing wulan puasa amargi wulan puasa nggadahi keistimewaan lan kedah dimuliakaken. Mula menawi badhe wulan puasa, Bonokeling ngempalaken sedaya keturunanipun kangge nyambut wulan puasa kanthi donga lan dzikir marang Allah SWT. Tata cara nyambut wulan puasa ingkang katindakake Bonokeling lan keturunanipun menika diterusaken dening keturunane ngantos saiki.

Situs Bonokeling kasusun saking salah satunggaling makam tuwa lan ugi bangunan-bangunan tuwa tradisional. Makam tuwa menika yaiku makamipun Bonokeling. Bangunan-bangunan tuwa menika taksih dipanggoni dening komunitas pengikut Bonokeling menika. Makam lan situs Bonokeling menika sampun wonten awit penyebaran Islam ing Banyumas. Ingkang saged dipuntingali saking tata upacara tradisional ingkang taksih ngagem donga-donga Islam.

Ing kompleks menika dibangun bangunan-bangunan tradisional klasik. Wonten omah dinas kangge pemimpin komunitas ingkang dipunwastani bedogol. Omah-omah ing mriku dipunwastani Balai Badung. Lan papan kangge pertemuan dipunwastani Balai Malang.  Wonten ugi bangunan kangge panggonan memuji ingkang dipunwastani Pasemuan. Wonten 6 bangunan omah joglo. 1 omah kangge juru kunci lan 5 omah kangge bedogol. Bedogol yaiku pembantu juru kunci (pemimpin komunitas Bonokeling).

Prosesi ritual Unggah-unggahan

Penganut Bonokeling menika taksih nindakake ritual unggah-unggahan. Ritual Unggah-unggahan katindakake kanthi cara sowan marang makam ing wulan Ruwah kangge paring donga dhumateng leluhur kaliyan mbekta sesaji. Ritual unggah-unggahan dipunkatindakake saben pungkasaning dinten Jumat ing wulan Ruwah kangge nyambut wulan puasa. Ing ritual unggah-unggahan, para penganut Bonokeling kedah ngagem klambi adat jawa. Kangge tiyang estri ngagem kemben kaliyan selendang putih menawi tiyang kakung kedah ngagem kain utawa sarung. Ingkang kedah dipuntindakaken yaiku menawi badhe tumut ritual unggah-unggahan menika kedah wudhu rumiyin.

Ingkang nindakake ritual unggah-unggahan menika mboten namung pengikut Bonokeling ingkang wonten ing Desa Pekuncen kemawon, nanging ugi katindakake dening tiyang ingkang saking panggonan sanes. Kaya dene tiyang ingkang saking Kecamatan Wangon, Kecamatan Rawalo lan ugi saking Kabupaten Cilacap. Sedaya tiyang ingkang badhe tindhak dhateng Pekuncen ingkang badhe tumut nindakake ritual unggah-unggahan menika kedah mlampah mboten ngagem sandal (alas kaki) kaliyan mbekta sedaya uba rampe. Anggenipun mlampah kedah teratur, sejajar lan kedah nindakake tapa bisu (tidak boleh bicara selama perjalanan). Prosesi menika dados ingkang utama wonten ing pensucian diri. Prosesi menika kangge pensucian diri. Tiyang kakung mlampah tumuju panggonan ritual menika kanthi mbekta hasil ternak lan hasil bumi menawi tiyang estri mbekta bakul isi beras, pangganan lan jajanan pasar. Sedaya uba rampe ingkang dipunbekta menika badhe dipunginakaken kangge bahan ingkang badhe dimasak wonten ing Pekuncen.

Saksampunipun dumugi wonten ing Pekuncen, sedaya ubarampe ingkang dipun bekto lajeng dipun paringaken dateng tiyang ingkang asli Pekuncen. Sasampunipun adicara menika tiyang ingkang asalipun saking luar wilayah menika banjur tumuju marang Balai Agung kanggo istirahat. Menawi sedaya sampun istirahat lajeng sedaya nindakake adicara “Nedu”.  Nedu menika dzikir kangge muji dumateng gusti Allah. Anggenipun nindhakaken adicara menika wonten ing bala pasemuan  tabuh 02:00 dumugi 05:00 enjing. Sasampunipun adicara dzikir lajeng sedaya tiyang asli Pekuncen padha masak sareng-sareng, tiyang estri masak sekaul kaliyan lawuh lan tiyang jales masak becek (gule wedus). Sedaya panganan menika dipun damel kangge kenduren (slametan).

Nalika sedaya tiyang asli Pekuncen saweg masak, tiyang ingkang saking luar wilayah nindhakaken prosesi unggah-unggahan. Sedaya tiyang mlebet dateng makam bonokeling satunggal-satunggal, sasampununipun mlebet gerbang kapisan sedaya lajeng antri wudlu. Menawi sampun suci sedaya saged nindakaken ziarah wonten makan bonokeling, nalika ziarah wonten ugi tiyang ingkang mbakar menyan kaliyan nyekar. Sasampunipun ziarah lajeng katindhakake adicara kenduren (slametan), adicara menika dipun pimpin dening juru kunci. Kenduran menika adicara pungkasan ing adicara unggah-unggahan.

Analisis Telaah Pranata Masyarakat Jawa

Saking deskripsi ritual unggah-unggahan ing makam Bonokeling desa Pekuncen kecamatan Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten tiga pranata ingkang saged dipunanalisis inggih menika pranata agama, pranata kaluwarga lan pranata sosial.

Telaah Pranata Agama

Saking ritual unggah-unggahan ingkang wonten ing Desa Pekuncen, Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten pranata agama. Pranata agama menika saged katinggal menawi dipuntinggali saking sudut pandang agama Islam. Amargi ritual unggah-unggahan menika wujud syukur dhumateng gusti Allah saking sedaya karunia ingkang sampun dipunparingaken dhumateng sedaya pengikut lan keturunan Bonokeling lan ugi masyarakat sekitar, saengga sedaya kala wau nglakoni lan nindakake perintah Allah kanthi becik, utamanipun ing wulan puasa (ramadhan) ingkang disambut kaliyan ritual unggah-unggahan menika.

Ing ritual unggah-unggahan wonten pranata agama amargi ajaran-ajaran ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika miturut kaliyan agama Islam. Ajaran-ajaran menika adhidasar marang ajaran-ajaran ingkang wonten ing agama Islam. Saking prosesi ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika saged katinggal pranata agamanipun. Kaya dene ing prosesi mlampah sareng-sareng tumuju Desa Pekuncen ingkang katindakake dening tiyang luar wilayah Pekuncen menika. Ing prosesi mlampah sareng-sareng menika katindakake kanthi cara mlampah sareng-sareng mboten ngagem sandal lan mboten angsal matur (tapa bisu). Prosesi menika gadhahi ancas kangge pensucian diri saderenge mlebet wonten ing wulan puasa. Saking prosesi mlampah sareng-sareng menika saged katingal menawi wonten pranata agamanipun. Amargi prosesi mlampah sareng-sareng menika gadhahi ancas kangge pensucian diri saderenge mlebet wulan puasa. Menika saged nedahaken menawi ritual unggah-unggahan menika taksih taat dhateng ajaran agama Islam ingkang dipun sebaraken dening Bonokeling.

Wonten ugi pranata agama ingkang saged katingal saking prosesi Nedu. Prosesi Nedu menika dzikir kangge muji dumateng gusti Allah. Saking prosesi menika saged katingal bilih ritual unggah-unggahan menika taksih taat nindakake menapa ingkang wonten ing ajaran agama Islam. Mboten nilar ajaran agama Islam. Amargi prosesi Nedu menika gadhahi ancas kangge matur raos syukur dhumateng gusti Allah.

Pranata agama ugi saged katingal saking aturan ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika. Wonten aturan menawi badhe ziarah dhateng makam Bonokeling menika kedah wudlu. Amargi ingkang katindakake ing prosesi ziarah makam menika paring donga dhateng leluhur. Mula kedah suci rumiyin saderenge mlebet wonten ing makam Bonokeling. Iki trep kaliyan ajaran ingkang wonten ing agama Islam. Menawi wonten ing agama Islam kita sedaya dipunajari supados remen paring dedonga dhumateng tiyang ingakang sampun seda. Pranata agama ugi saged dipuntingali saking adicara kenduren (slametan) ingkang wonten ing ritual unggah-unggahan menika. Ing adicara kenduren menika wonten uba rampenipun. Kaya dene wonten tumpeng, masakan becek (gulai wedhus), olahan saking ayam lan wonten sesajinipun (kembang lan minyak wangi). Adicara kenduren katindakake kanthi cara donga sareng-sareng ingkang dipunpimpin dening juru kunci.  Ingkang sedaya kala wau nedahaken raos syukur dhumateng gusti Allah. Wonten ugi tumpeng ingkang nggadahi teges kangge ungkapan syukur dhumateng gusti Allah. Mekataen saged nedahaken bilih ing adicara kenduren wonten pranata agamanipun.

Telaah Pranata Keluwarga

Saking deskripsi ritual unggah-unggahan desa Pekuncen kecamatan Jatilawang Kabupaten Banyumas menika wonten telaah pranata kaluwarga. Telaah pranata keluwarga menika saged katingali saking ritual-ritual ingkang taksih ngutamakake tradisi turun temurun kaya dene cara nentuake sinten ingkang dados juru kunci wonten ing situs bonokeling menika.. Ingkang saged dados juru kunci menika tiyang ingkang teksih wonten sambungan kaliyan katurunan Bonokeling. Dados boten sedaya pengikut Bonokeling saged dados juru kunci. Saliyanipun juru kunci, cara nentukake bedogol uga teksih ningali saking asal usul katurunan kaluwarga menika.

Pranata ritual unggah-unggahan ingkang turun temurun menika boten namung kangge tiyang asli desa Pekuncen nanging uga berlaku kangge tiyang ingkang krami kaliyan warga desa Pekuncen. Saking tradisi turun temurun menika dadosake sedaya tiyang nem purun nindhakake tradisi-tradisi menika kanthi remen (tanpa dipun paksa). Kaya dene menawi katurunan kaluwarga menika saking mbiyen sampun percaya kaliyan pakumpulan Bonokeling mula putra-putra piyambake kedah nglakokake ritual unggah-unggahan menika. Menawi wonten anggota kaluwarga ingkang boten purun nglakokake ritual menika, tiyang menika lajeng dipun kucilkan saking komunitas menika.

Telaah Pranata Sosial

Tradhisi Unggah-unggahan wonten ing makam Bonokeling, Desa Pekuncen, Kecamatan Jatilawang, Kabupaten Banyumas, dipun tingali saking sudut pandang sosial kalebu pranata sosial amargi nalika Bonokeling nyebarake ajaranipun mboten namung marang keluwarganipun lan keturunanipun nanging ugi marang masyarakat sekitar desa Pekuncen. Lajeng ingkang nindakake ritual unggah-unggahan menika mboten namung pengikut Bonokeling ingkang wonten ing Desa Pekuncen kemawon, nanging ugi katindakake dening tiyang ingkang saka ing Kecamatan Wangon, Kecamatan Rawalo lan ugi saka ing Kabupaten Cilacap ingkang sowan marang desa Pekuncen, menika mertandhakake menawi masyarakat asli Pekuncen ugi berinteraksi kaliyan masyarakat desa sanesipun ingkang sami-sami percaya kaliyan ajaran Bonokeling.

Kathah para warga bebrayan padha nyengkuyung tradhisi Unggah-unggahan, menika saged dipuntingali dening sasampunipun adicara dzikir inggih menika dipunlajengaken sedaya tiyang asli Pekuncen padha masak sareng-sareng, tiyang estri masak sekul kaliyan lawuh lan tiyang jaler masak becek (gule wedus). Sedaya panganan menika dipun damel kangge kenduren (slametan). Wonten mrika kathah para warga saged bebarengan lan gawe kerukunan. Mula wonten unen-unen tiyang Jawa inggih menika rukun agawe santosa crah agawe bubrah yaiku yen padha rukun mesthi bakal santosan nanging yen congkrah mesthi bakal rusak.