PANDHAWA–KURAWA VERSI MAHABHARATA LAN PEDHALANGAN

Kanggone para sutresna wayang kulit utawa wayang purwa kang fanatik, yen ngrembug bab crita wayang wis mesthi ora ana enteke. Senadyan karya sastra kuna, nanging kanyatan nganti pirang-pirang abad isih dadi kabudayan kang adi luhung. Malah wayang purwa siji-sijine jinis wayang saka maneka warna jinis wayang kang isih langgeng tekane saiki. Babone wayang purwa kang njupuk crita saka Epos Ramayana lan Mahabharata, sing asline saka tanah Hindhustan ya Indhia. Ramayana kang den tulis dening Empu Walmiki utawa Ratnakara, lan Mahabharata dening Resi Byasa utawa Wyasa.

Ngonceki crita Mahabharata kang versi asli Indhia lan pe­dhalangan pancen ora gampang. Ing kene penulis kepengin ngan­dharake uneg-uneg kang mbok menawa cengkah klawan para sutresna liyane. Nanging kabeh mau jer murih becike, lan kabu­dayan warisan nenek moyang kita kabeh ora luntur kesilep ing jaman. Wayang di openi kanthi becik lan dadi ”kebanggaan” tum­rap wong Jawa. Wayang malah dadi ajang study lan peneli­tiyan kang migunani tumrap sutresnane ing saindenging bumi.

Para pinisepuh ya nenek moyang kita yen nampa kabudayan saka manca praja perlu disaring lan filtere lembut banget. Ya krana sing ora jumbuh klawan kapribadene wong Jawa mesthi di ilangi. Nanging pranyata kabeh mau ora tinemu bener saka­behane. Bab sing tabu utawa saru kang ora becik kanggone anak putu mbesuk, wis mesthi di owahi. Nanging ana saperangan sing keselip, crita kang bener malah di tutup kanthi rapet lan nganti saiki akeh sing ora pana bab silsilah utawa asal-usul, dhi­nasti, lan keturunan. Pagelaran wayang saiki mung kakeyan guyon lan campursari sing ngentek-entekake wektu. Ing ngisor iki penulis kepengin ngandharake antarane versi Indhia lan Pe­dhalangan.

Dhinasti

Wangsa Bharata minangka sesebutane ratu-ratu Hastinapura sak bubare Prabu Bharata utawa Sarwadamana atmajane Prabu Dhusanta lan Dewi Sakuntala. Ratu-ratu sak durunge Prabu Bharata kanthi gelar Kuru utawa Puru kang kawiwitan saka Prabu Nahusa. Nanging gelar Kuru pranyata uga sinandhang dening sang Adhipati Kuru Drestarastra yaiku bapake Kurawa. Banjur pembayune Kurawa oleh gelar Kurupati yaiku nom-nomane Prabu Duryudana. Kamangka antarane Pandhawa lan Kurawa padha-padha saka dhinasti Kuru. Ratu-ratu Hastinapura sing turun-tu­mu­run nganti telung puluh papat mau sejatine mung kandheg ing Bhisma ya Dewabrata. Malah Dewabrata wis klakon den sengkakake dadi Yuwaraja utawa putra mahkota. Kang ing tembe gumanti keprabone keng rama Sentanu. Ya krana sang Prabu Sentanu adreng kepengin palakrama klawan Dewi Satyawati saka praja Wiratha, mula panjaluke Dewi Setyawati bakal den udaneni. Dewi Setyawati nyuwun yen mbesuk darbe putra, ya putrane iku kang gumanti narendra. Prabu Sentanu rumangsa kabotan, nanging Bhisma  jejer putra kang bekti mring rama lan bumi Ngastina, mula saguh nglamarke bapake. Sarta ngilangi kepen­tingan pribadine nyeleheke yuwaraja kanggo putrane ibune kwa­lon. Sak banjure sang Prabu Sentanu lan Dewi Setywati pina­ringan putra loro yaiku Citragada lan Wicitrawirya. Nalika sang Citra­gada juneneng nata, den gebag perang dening ratu gan­darwa kang aran Citragada uga. Awit ing ndonya kudu ana sawiji raja kang aran Citragada. Mula nalika tandhing yuda, Citragada raja Ngastina gugur ing palagan.

Banjur Wicitrawirya di sengkakake dadi raja Ngastina nggen­teni Citragada. Prabu Wicitrawirya darbe lara mengguk lan lara-laranen. Nalika arep munggah dhampar keprabon Wicitrawirya dhawah banjur seda. Ratu Setywati rumangsa ngenes penggalihe krana putra-putrane kang di gadhang wis nemahi pralaya. Saka usule Bhisma putra kwalone, supaya ibu Setywati golek brahmana suci kanggo upacara Dewi Ambika lan Ambalika dimen darbe turun. Yen sing paring pangestu brahmana suci, bocah kasebut tetep sah minangka keturunane raja kang wis seda mau. Dewi Satyawati kelingan klawan atmajane kang mbarep yaiku Byasa olehe patutan klawan Resi Parasara. Nalika Setyawati ngusulake Byasa kang nyranani upacarane Dewi Ambika lan Ambalika mula Bhisma sarujuk. Banjur dewi Ambika peputra Drestarastra lan Am­balika darbe putra Pandhu. Malah karo dhayang uga darbe putra yaiku Widura kang lantipe ngungkuli kakang-kakange. Ing versi Mahabharata mau Drestarastra lan Pandhu nyebutake yen bapake Wicitrawirya. Ateges ora nyebutake bapak biologis-e kang sejati. Antarane Drestarastra, Pandhu, lan Widura uga manger­teni yen bapake kang sejati iku Resi Byasa.

Versi pedhalangan nyebutake yen Byasa ya Begawan Abyasa ora mung nggarwa Dewi Ambika lan Ambalika nanging malah dadi ratu ing Ngastina. Senadyan critane mung sedhela banjur lumintir Prabu Pandhudewanata. Yen ngrembug dhinasti kudune sing oleh sesebutan Kuru ora mung Kurawa nanging uga Pandha­wa. Yen ing pedhalangan nyebutake Bharata Pandhawa. Krana panganggepe Kurawa = Kuru Hawa lan Pandhawa = Pandhu Hawa. Sesebutan mau nuduhake idhentitase bapake wae dudu dhinasti kang turun tumurun kayadene Kuru, Puru, lan Bharata.

Perang Bharatayuda yen versi Mahabharata sing dadi rebutan negara Indraprastha kang dadi darbeke Pandhawa. Krana para Pandhawa wis rampung ngayahi wanaprastha lawase 12 warsa ketambah sewarsa umpetan ing negara liya. Ora oleh kadena­ngan, yen nganti kadenangan mbaleni maneh 13 taun. Kasu­nyatane Pandhawa lulus, Kurawa ora bisa ngonangi. Banjur para Kurawa nyidrani janjine. Temahan dhuta saka para Pandhawa yaiku Sri Bathara Kresna gagal ngayahi karya. Banjur perang gedhe dumadi lawase 18 dina. Yen versine pedhalangan sing dadi underane perkara praja Ngas­tina sesigar semangka. Ka­mangka sak bubare Pandhawa dipaeka Kurawa ing Bale Sigala-gala, Bratasena sowan ana ngar­sane Wa Adipati Dhesta­ras­tra nyuwun pengestu arep ba­bad wana Marta. Praja Ngastina dimen kanggo mukti keng uwa lan kadang Kurawa. Pandhawa arep gawe negara saka asil kringete dhewe. Lha yen underane Bharatayuda kuwi praja Ngastina, apa ora ateges Bhima kuwi ngidu di dilat maneh. Mangka Bhima kuwi satriya kang teguh ing pandhirian, ngugemi jiwa satriya. Njunjung ajining dhiri, sedulur tuwa, bapak-ibu lan para leluhur-leluhure. Rampung ngayahi wanaprastha Puntadewa isih jumeneng narendra ing Ngamarta ya Batanakawarsa nganti ngarepake Bharatayuda. Tumapak Bha­ratayuda gawe pakuwon kang sinebut Hupalawiya. Banjur sak bubare Bharatayuda Puntadewa dadi ratu ing Ngestina mung sedhela. Merga Parikesit kajumenengake nata. Yen versi asline Mahabharata bubar Bharatayuda Yudhistira isih dadi raja ing Hastinapura lawase 36 taun. Dadi wektu 36 taun kang kepetung suwe mau, kudune yen ana crita carangan ing pedhalangan rak luwih akeh timbangane Pandhawa nalika urip ana pambuwangan sing suwene mung 12 taun ketambah setaun umpetan ing negara liya.

Asal-usul

Asal-usule utawa silsilahe para Pandhawa lan Kurawa yen miturut Mahabharata saka Candrawangsa utawa dhinasti Dewa Candra. Banjur dhinasti Candra mau nurunake raja-raja ing Hastinapura ya ing Kurujanggala. Lambang kebesarane kerajaan wujud patung gajah utawa hesti. Ratu-ratu ing Indhia Kuna wilayahe sinebut Bharatawarsa utawa bangsa Arya. Negara-negara kang madeg ing sakiwa tengene praja Hastinapura kaya­ta, Panchala, Wiratha (Matsya), Widharba, Nisadha, Magada, Cedhi, Gandara, Timpuru, Trigarta, Madras, Boja, Matura, Dwa­raka, Indraprastha, lan isih akeh negara liyane. Banjur ing sa­brange segara sisih kidul ana Langka. Mula kanggo mikukuhi praja Hastinapura tansah ngajak sesrawungan lan mangun kerjasama. Banjur nalika praja disuhi dening raja Pandhu tansah ana peperangan-peperangan. Kang tujuwane negara-negara cilik gelem nungkul dadi negara telukan ana ngisore peprentahan praja Hastinapura. Yen ing versi pedhalangan, negara-negara gedhe kang kondhang mung sethithik kayata, Ngamarta, Ngas­tina, Dwarawati, Mandura, Pancala, Wiratha, Ngalengka, Maes­pati, Kiskendha, lan Pancawati. Liyane negara cilik-cilik kocape yen pinuju ana crita Bharatayuda. Jenenge negara-negara ing pedhalangan sing ora nate kasebut racak crita carangan. Negara sabrang kocape yen ana crita alap-alapan utawa sayembara.

Wong tuwane Pandhawa Kurawa iku keturunane para brah­mana. Kang kawiwitan saka Resi Manumayasa, Begawan Seku­trem, Begawan Sakri, Begawan Palasara, Begawan Abyasa, ban­jur nurunake Dhestarastra lan Pandhu. Dene Resi Manumayasa mbah Udheg-udheg-e Pandhawa lan Kurawa iku atmajane Prabu Parikenan, Parikenan putrane Hyang Bremani, lan Bremani pu­trane Bathara Brama. Kamangka yen miturut wong Hindhustan kasta kang dhuwur dhewe iku brahmana timbangane liya-liyane. Banjur lagi kasta ksatriya kang kalebu para raja-raja lan narpati ing saje­rone. Dadi kudune Pan­dha­wa lan Kurawa luwih bombong dadi turune para begawan timbang­ane turune raja. Ya mer­ga padha kepengin dadi panguwasa mau mula ora mikir marang akehing kurban. Sing kasunyatane nuwuhake pepati gedhen-gedhen tanpa wilangan kalebu garwa lan putra. 18 dina dadi perang kang nggegirisi. Mula yen sing dadi rebutan praja Ngastina ateges Pandhawa lan Kurawa kuwi amung nglung­guhi klasa gumelar. Praja yasane para priyagung tedhake bangsa Kuru. Sing sejatine Pandhawa Kurawa, bapak-bapake, lan sim­bahe ora wenang dadi raja. Negara Ngastina rubuh krana turune wong liya braya. Nalika pusaraning praja di kendhaleni Prabu Sentanu, Prabu Pratipa, lan para raja-raja tus bangsa Kuru ora ana memungsuhan. Dadi yen versi Mahabharata tansah njunjung silsilah kuwi pancen ana becike. Krana bombong lan mongkoge putra wayah darbe sarasilah kang berbudi bawa leksana.

Keturunan 

Yen ngrembug bab keturunan wis mesthi kaitane klawan hubungan intim utawa sek lan anak. Bab mau ora sakabehane bener. Ing versi pedhalangan Dewi Kunthi darbe putra Suryatmaja utawa Karna kanthi cara mbobot. Nanging linairake liwat kuping. Kasabab Kunthi mujudake wanita kang isih prawan suci durung palakrama. Ya kedayan Aji Adhityahredaya utawa Kuntakawekas Ciptatunggal Tanpa Lawan, peparingane gurune sang Resi Dru­wasa. Mula kanthi aji-aji mau Kunthi nyuwun apa wae marang jawata, bakal den pinangkani. Malah jawata kang den puja bakal rawuh dhewe. Nalika Pandhu mbebedhag ing wana ana kidang pepasihan. Kidang di panah babar dadi Resi Kimindama lan bo­jone. Sak durunge mukswa Resi Kimindama nyepatani Pandhu lan garwane yen saresmi bakal nemahi pati. Pandhu wis mesthi susah penggalihe. Banjur Kunthi atur pamrayoga bab anggone arsa mateg Aji Adhityahredaya dimen kagungan putra. Pandhu nayogyani, malah Kunthi uga menehi mantrane marang Dewi Madrim. Dadi laire Karna, Puntade­wa, Werkudara, Arjuna, Nakula lan Sadewa mau Dewi Kunthi lan Dewi Madrim uga mbobot kaya satataning wanita lumrah.

Yen versi Mahabharata, Kunthi kang mateg aji Adhityahredaya peparinge sang guru Rsi Durwasa kang sepisanan nalika durung palakrama, ngrawuhake Bathara Surya. Banjur di sorot nganggo astane dewa Surya, Kunthi wis mbopong bayi yaiku Karna. Kunthi ora mbobot, ateges isih prawan suci. Semono uga nalika Kunthi wis palakrama klawan Pandhu, Pandhu kang den jarwani bab ngelmu Adityahre­daya banget bungahe. Kunthi anggone ngrawuhake jawata tansah caket klawan Pandhu. Kunthi banjur ngrawuhake Hyang Yama. Saka astane Bathara Yama paring pangestu, ora suwe Kunthi wis nampa bayi kakung. Dening Pandhu bayi mau di paringi jeneng Yudhistira. Sak banjure Dewa Bayu mberkahi putra diparingi asma Bhima. Dewa Indra mberkahi putra di paringi asma Arjuna. Banjur Dewi Madrim uga nyuwun diwisik aji mau. Tumuli ngrawuh­ake Dewa Aswan-Aswin. Banjur pinaringan putra Nakula lan Sahadewa. Dadi yen Dewi Kunthi dianggep wanita kang mburu se­nenge dhewe kaya-kaya ora trep. Utawa wanita pelanyahan, lelemeran lan liya-liyane. Awit Kunthi iku wanita kang tetep suci lair lan batine. Atmajane narendra gung binethara, kang tansah ngudi marang ngelmu ing pawiyatan luhur. Tansah setya marang kakung nganti ora palakrama maneh sawise Pandhu seda. Emane akeh wong Jawa yen mangerteni crita laire Pan­dhawa banjur tuwuh gagasan yen Kunthi iku wanita sedheng. Lha yen Kunthi dudu wanita kang setya tuhu marang kakung, wis mesthi sak bubare Pandhu seda, milih wae para dewa sing paling disenengi. Sing wis paring kanugrahan putra. Ngono rak beres. Nanging kasunyatane ora, Kunthi wanita kang tansah setya, momong para putra-putra ing swasana bungah klawan susah.

Yen dipikir pancen ora ketemu nalar lan akal. Wanita darbe anak tanpa lantaran ana bapak kang nitisake rasa jatine. Nanging perlu di emuti yen caritane para Pandhawa Kurawa iku dumadi adoh sadu­runge taun masehi. Awit jaman-jaman sa­du­runge masehi sakabehing ngelmu kebatinan lan goib kaya winongwong dening Gusti Kang Maha Agung. Sakabe­hing ucap prasasat idu geni utawa mandi. Mbuh iku ngelmu kang putih utawa resik utawa ilmu sihir kang mbebayani. Riwa­yate para Nabi-nabi Allah sadurunge masehi kabeh darbe Mukjijat kang angel tinemu nalar. Kaya Nabi Nuh, Ibrahim, Ismail, Musa, lan Nabi Isa. Malah Nabi Isa uga tanpa darbe rama, awit kanugrahane Allah SWT. Dadi ora amung ana bumi Hindhustan wae, nanging bumi Arab, Mesir, Palestin, lan liya-liyane uga ndarbeni petuah utawa daya. Banjur yen riwayate Nabi Muhammad wis kaya peradhaban jaman saiki, yen perang tatu ya tatu, ora ana aji-aji utawa kasekten. Krana jamane wis jaman masehi mbok menawa wis kebak sakabehing kadurjanan. Banjur ana crita laire Wahmuka lan Arimuka saka ari-arine Dewi Amba, Ambika, lan Ambalika putri satanah Kasi praja Gyantipura. Ana crita maneh yen Jayadrata utawa Tirtanata raja ing tanah Sindu praja Bwanakeling iku kedadeyan saka kasut (bungkuse) Werkudara.

Dadi yen saka pamawase penulis, lairane Pandhawa mau kaya-kaya luwih trep versine Mahabharata sing ora disang­git maneka warna. Ora beda klawan laire Dewi Drupadi, yen ing Mahabharata nyebut Dropadi utawa Panchali. Dropadi lair bebarengan klawan adhine kang aran Drestajumna saka upacara Yadnya. Kang den adani Raja Dropada ing Pancala. Saka geni upacara yadnya mau, Raja Dropada kasil darbe putra kang mbesuke den gadhang bisa males wirange keng rama marang Rsi Drona. Mung emane yen versi Mahabharata Dropadi iku bojone Pandha­wa lima. Bab mau kasabab Dewi Dropadi katitisan Dewi Damayanti garwane Prabu Nala kang remen kasukan dhadhu. Dadi mbesuk ing jaman Pandhawa Kurawa sang Dewi kudu tinimbal lair maneh. Garwane ora mung siji nanging lima. Yen versi pedhalangan garwane Dewi Drupadi mung Prabu Puntadewa wae. Lha yen kanggo bab siji iki, kaya-kaya penulis sarujuk yen versi pedhalangan. Dadi luwih selaras klawan budayane wong Jawa.

Wong tuwane Kurawa yen versi pedha­langan kang darbe watak srei drengki yaiku Dewi Gendari. Merga tresnane sejatine kepanduk marang Pandhu nanging Gendari dipilih dening Drestarastra. Mula Gendari banjur upata mbesuk tedhak turune Gen­dari lan Pandhu dadi mungsuh bebuyutan. Saya maneh Gendari diombyongi klawan adhine kang aran Sengkuni sang julig pandhedher winih memungsuhan. Yen versi Mahabharata Gendari mujudake wanita kang alus budi pakartine. Wicarane ora nate nglarani marang sedulur utawa liyan. Malah Gendari ing Mahabharata wanita kang lila legawa ginarwa marang priya wuta. Sing darbe watak ala ora liya ya mung Drestarastra dhewe kang gagal nglungguhi dhampar praja Ngastina. Awit miturut pranatan wong wuta ora bisa nyekel pusaraning praja. Nganti Dresta­ras­tra kepancing marang wicarane Seng­kuni kang golek untunge dhewe. Temahan Bharatayuda ora bisa diselaki maneh.

Mula, ora ateges penulis iki cuman­thaka wani ngonceki bab wanita ing pe­wayangan utamane Dewi Kunthi Talibrata ibune Pandhawa. Nadyan Mahabharata lan pedhalanagan akeh cengkahe dakira ora perlu digawe sabab. Kabeh mau ana keluwihane uga ana kekurangane. Kang becik kanggo tepa patuladhan lan kang ala den buwang adoh. Ora ateges penulis golek benere dhewe. Nanging kaya luwih pas bebarengan mbenerake barang kang kleru. Awit kabudayan kang adi luhung iku tundhane bisa aweh wawasan marang para putra wayah ing mbesuk. Aja nganti bab-bab kang ala ing jagading pewa­yangan iku tansah dadi pocapan kang negatip lan geguyonan. Apamaneh nyonto marang tindak ora bener. Yen wanita ing pewayangan iku finalis wanita kang setya tuhu marang kakung, mbok menawa mung ana papat, yaiku: Dewi Kunthi, Dewi Setyawati garwane Prabu Salya, Dewi Siti Sendari, lan Dewi Amba kang katulak dening Bhisma Dewabrata. Satemah den belani nganti sukmane methuk sak bubare Duryudana gugur. Mula yen dipikir wis ngliwati pirang puluh taun wae sukmane Dewi Amba ngumbara ing alam antara. Muga-muga sethithik gagasan iki bisa nambahi wawasan lan tambah ngelmu pewayangan tumrap dhiri pribadine pe­nulis lan para sutresna udyana iki.