RITUAL NAWU SENDHANG SELIRAN KOTAGEDE

Dina Ahad, 18 Mei 2014 kepungkur atusan warga padha teka ing Kompleks Pasareyan Raja-Raja Mataram ing Kotagede. Ing Pelataran Masjid Gedhe Mataram kang umure atusan taun iku para warga kepe­ngin ngestreni prosesi  Nawu Sendhang Seliran. Prosesi nguras sendhang iki dia­dani saben taun sepisan. Perlu kawuni­ngan yen ing Komplek Pasareyan Kota­ge­de, ana sendhang loro kang isih dipe­pun­dhi yaiku Sendhang Seliran Kakung lan Sendhang Selirang Putri.

Sendhang loro iki banyune mili saka tuk kang ana ing pasareyan Panembahan Senopati. Sendhang kakung dikuras dening para abdi dalem saka Kasunanan Sura­karta. Sendhang Seliran Putri ditawu de­ning abdi dalem saka Kasultanan Yogya­karta. “Pasareyan Raja Mataram ing Kota­gede pancen wiwit mbiyen diurusi dening para abdi dalem saka rong keraton pewa­ris Mataram, yaiku Kasultanan Yogyakarta lan Kasunanan Surakarta,” pratelane Raden Tumenggung Pudjodi­puro, Ketua Panitia Nawu Sendhang Seliran lan Kirab Gu­nungan ing Kotagede. Sadurunge nawu sendhang digelar, uga didani kirab budaya Ambengan Agung. Ana ing kirab iki ana gunungan loro kang diarak dening para abdi dalem Kasunanan Solo lan Kasultanan Yogyakarta. Ditambah bregada prajurit saka kampung-kampung ing kukuban Kotagede lan Banguntapan Bantul. Beda karo gunungan Grebeg Keraton Yogyakarta lan Surakarta, gunungan kang diarak saka Kantor Desa Jagalan, Banguntapan Bantul tumuju pelataran Mesjid Agung Mataram iku arupa panga­nan khas Kotagede kaya ta yangko, kipa lan kembang waru. Gunungan iki minang­ka pralambang kerukunan warga.

Ing pelataran mesjid kang dibangun Sultan Agung. Gunungan loro iku banjur dienggo rebutan masyarakat. Sakwise di­dongani dening Takmir Mesjid Gedhe Mataram Kotagede. Lan ing  wektu kang ora suwe, gunungan wis ludhes mung kari ragangane. ”Ya, seneng ana ing ra­ya­han gunungan iku aku oleh sak wung­kus kipa lan jeruk,” ujare Hartadi, warga Prenggan, Kotagede kang ngaku saben taun melu rayahan gunungan. Pancen ora ana kapercayan menawa pangan, sayuran, lan woh-wohan ana ing gunungan iku  nduweni perbawa ti­namtu. Panitia Nawu Sendhang lan Kirab Gunungan uga bola-bali mratelakake menawa panganan lan buah-buahan ana ing gunungan iku ya mung panganan biasa. Ora nduweni khasiat tinam­tu. Na­nging arepa mangkono, antusias warga kanggo ngrayah gunungan tetep gedhe.

Nalika gunungan lagi didongani, para warga kang kepengin melu ngrayah wis padha ancang-ancang lan mateg aji. “Ya kanggo tamba kuciwa. Sebab nalika ana Grebeg ing Sekatenan Yog­yakarta anggone rayahan gunungan aku ora oleh apa-apa. Mumpung ing Kota­gede kahanane ora kaya ing Grebeg ing Yogyakarta, ya melu ngrayah,” critane Sobirin, warga Kasihan Bantul marang sadurunge acara rayahan gunungan diwiwiti.   Nawu Sendhang Prosesi nawu sendang diwiwiti kanthi ananing penyerahan siwur marang abdi dalem Kasunanan Surakarta lan Kasul­tanan Yogyakarta. Para abdi iku banjur njupuk banyu reget saka sendang loro iku banjur banyu reget iku diguwang. Iki minangka simbolis menawa sendhang wiwit ditawu. Lan acara nawu sendhang banjur diadani kanthi migunaake genset kareben banyu sendhang bisa cepet ang­gone nawu.

Miturut sejarah, Sendhang Kakung ing Sendhang Seliran iku wis ana wiwit jaman Panembahan Senopati. Sendhang iku ditemokake nalika babat alas Men­taok. Alas paringan dalem Sultan Hadi­wijaya ing Pajang minangka sembulih merga Ki Ageng Pemanahan dalah pu­trane Danang Sutawijaya bisa ngalahake Arya Penangsang kang brontak lumawan pamarentah Kasultanan Pajang. Alas Mentaok iku kang banjur dadi kukuban Mataram. Wiwitane minangka perdikan Pajang. Banjur madeg minang­ka Keraton Mataram. Kang nglenggahi dhampar sapisanan Danang Sutawijaya kang katelah Panembahan Senopati. Ya wiwit iku Mataram minangka negari kang kuwat. Panembahan Senopati ngleng­gahi dhampar ing taun 1509 Jimawal utawa taun 1579 Masehi. Seda 1532 Ehe utawa 1601 Masehi.

Menawa Sendhang Putri iku yasan dalem Sultan Hamengku Buwono I. Iku kanggo misahake putra-putri kang adus ana ing sendang iku. Sendhang Putri ing Sendhang Seliran Komplek Pasareyan Kotagede mapan ing sakidule sendang kakung. Dipisahake tembok lan pelataran kang amba. Nanging banyune uga saka tuk kang ana ing njero Pasareyan Raja-Raja. Saliyane sendhang loro kang ditawu ana ing acara iku. Uga diresiki jagang Mesjid Mataram Kotagede. Kaya sen­dhang selirang kang direnggani maneka iwak, jagang mesjid kang ngubengi se­ram­bi mesjid uga direnggani maneka iwak kalebu iwak lele putih kang uga ngrenggani sendang Seliran. “Acara Na­wu Sendang lan Kirab Gunungan iku diadani wiwit taun 2009 lan diajab bisa minangka cara kanggo ngenalake sejarah Kotagede marang warga masya­rakat. Mligine masyarakat kang manggo­na ing Kotagede,” mangkono  RT Pujidi­puro kang uga Pangageng Juru Kunci Pasareyan Mataram ing Kotagede.

Kepala Dinas Pariwisata Kabupaten Bantul, Drs Bambang Legowo mratelak­ake menawa acara Nawu Sendhang lan Kirab Gunungan ing Kotagede wis dadi kalender kegiyatan pariwisata ing Kabu­paten Bantul. Kegiyatan iki uga narik kawigaten ora mung warga Kotagede lan sakiwa tengene. Nanging uga para wisa­tawan mancanegara. Wiwit acara kirab kang ngliwati da­lan-dalan utama ing Kotagede, prosesi rebutan gunungan tekan nawu sen­dhang dadi kawigatene para wisatawan. Kalebu para wisatawan mancanegara. “Iki aku  nggawa wisatawan mancane­gara saka Perancis, dheweke katon se­neng ndeleng acara iki. Malah melu ngrayah gunungan barang,” critane Budi­man, pemandhu wisata sawijining agen travel ing Yogyakarta. Ing kegiyatan iki uga disemarakake maneka acara.  Kaya ta pagelaran seni sla­watan, jathilan, campursari. Lan di­pungkasi  kanthi pagelaran wayang kulit sewengi natas kanthi dhalang Ki Seno Nugroho.