SURAN JAMBALEKA, UPACARA TRADHISI WARGA DHUSUN TALPITU

Kaya umume dhaerah agraris tra­dhi­sional, Dhusun Talpitu, Desa Ngem­plak, Kecamatan Karangpandhan, Kabu­paten Karanganyar uga nglestarekake Suran Jambaleka. Diarani Suran, amarga, upacara adat iki diadani pendhak sasi Sura. Dene Jambaleka mujudake papan keramat sumarene Pangeran Arya Kusu­ma Jambuleka, cikal bakal padesan ka­sebut.

Nganti saiki kena diarani durung ana ahli sejarah sing naliti riwayate bangsa­wan, kang jarene, isih trah Majapahit mau. Sing ana mung dongeng, lengen­dha turun-tumurun. Warga ngenggon percaya, tokoh kang dimakamake ing Talpitu kuwi mujudake salah sijine atmajane Prabu Brawijaya V. Arya Ku­suma, ya Arya Leka lair saka garwa pa­minggir Rara Supadi, asal Sapudi, pulo cilik sacedhak Madura. Arya Kusuma kasinungan rupa bagus njenthara, mula uga karan Arya Pekik.

Diwasane Arya Leka kapundhut mantu Jaran Panole I, Adipati Sumenep. Sasu­rude marasepuhe, Arya Leka nglintir dhampar kadipaten jejuluk Jaran Panole II, alias Jaran Panole Sumenep. Abad 14 Majapahit kabedhah Demak Bintar. Arya Leka utawa Jaran Panole Sumenep dening ramane, Brawijaya V, dipasrahi mandhegani armadha laut Majapahit. Lan, wis dadi karepe sejarah, Majapahit wusanane ambruk.

Suthik dadi telukan, Arya Leka sagar­wa pilih linggar saka Madura, mlaku sa­paran-paran mangulon arahe. Satekane gumuk ing sikile Gunung Lawu sing ditu­wuhi wit tal cacah pitu, panjenengane lerem arsa dedunung. Jumbuh karo pa­pane, Arya Leka banjur nyebut dhirine Ki Ageng Jabal Leka. Jabal tegese pun­thuk utawa gumuk. Dene wewengkon panggonane dedunung nganti puput yus­wa, nurut rejaning jaman, nuli karan Tal­pitu.

Ora ditemokake cathetan kapan pan­je­nengane seda. Sing cetha makam uta­wa pasareyane banget dikramatake de­ning masyarakat, mlgine Dhusun Talpitu, lan umume Desa Ngemplak. Warga per­caya suwargi kasinungan karomah. Ka­sunyatan nuduhake, jaman gegeran pe­rang kamardikan sakehing warga kono kang keplayu ngungsi neng makame Jabal Leka tansah kalis saka pambujung lan pangamuke serdhadhu Walanda.

Kompleks pasujarahan kuna iki pan­cen katon singup. Gapura ngarep wa­ngun candhi bentar, dijangkepi gerdhu pejagan sisih kiwane sarta plang kayu kanthi tulisan: Makam Ki Ageng Haryo Kusuma Jambuleka Talpitu, Ngemplak Karangpandan. Kijinge ginawe saka ble­bekan watu alus werna krem, perangan tengahe divariasi ireng. Cundhuk karo watu bunder ireng sak bal voli minangka maesane.

Jirat kubure Ki Ageng Jambaleka uta­wa Jambuleka iki tinutup slambu mu­beng, mapan jroning cungkup cakrik Joglo Lawakan. Saka gurune migunak­ake kayu wutuh glondhongan cukupan gedhene.  Jejer sisih kiwane ana makam prasaja. Pager cungkup isih wujud be­thek pring. Ing lawangan ngarep rinengga dwarapala sepasang sing wis katon lu­muten. Sanjaban pager dikebaki sawer­nane wit-witan, kaya ta aren, ke­ningar, sonokeling, mahoni lan kemu­ning. Wit-witan mau, mbokmenawa kagawa saking tuwane, tuwuh kliwat ge­dhe lan ngrembuyung. Sunaring srenge­nge nganti angel nembus, temahan lemah sangisore ketok ngumes.

Mradat Wedhus Kendhit

Sisih tengene pendapa makam tine­mu tugelan kayu cacah loro sing dipayoni wangun payung. Siji, arupa balok silin­der saukuran bedhug cilik. Sijine maneh sabrebetan kaya tilas wit-witan garing. Najan wis alum isih cetha dinulu anane sawuran kembang mawar ing sakupe­nge kayu-kayu kasebut. Persis adhep-adhepan karo joglo pasareyane Ki Ageng Jambuleka, dipisahake plataran rada jembar, didegi wewangunan los cilik mi­nangka papan ngaso kanggo para pe­jiarah.

Nitik bahan bangunan kang digunak­ake, pundhene Ki Ageng Haryo Kusumo Jambuleka mujudake asil renovasi anyar. Manut sawetara pendhudhuk kono, pe­mu­garan sepisanan ing taun 1986 di­ban­dhani dening saweneh pejiarah saka Jawa Timur. Sabanjure, taun 2005, para pasujarah liyane ngragadi gawe gapura bentar minangka lawangan mlebu me­nyang kompleks makam. Dene Pemkab Karanganyar mbiyantu mbangun talud taun 2007.

Durung kinawruhan kepiye mungguh mula bukane adat Suran Jambaleka. Pita­konan ngenani tradhisi iki, mujudake pro­duk budaya tinggalane sawargi Ki Ageng, apa tuwuh saka kalangane ma­sya­rakat kanggo memule pundhene sawise pan­jenengane seda, ora entuk wangsulan gu­mathok. Mbah Dikromo, saweneh warga sing dipethuki nembe rencek negor pring sanjabane makam mung bisa ngujar, “Suran Jambaleka niku pun enten wiwit jaman ja-mbejuja riyin.” Saben tanggal 1 Sura masyarakat Dhusun Talpitu, Ngledok, lan Ngablak keri­glampit ngadani wilujengan ing Pun­dhen Jambaleka. Ritual sesaji munjuk­ake suka syukur marang Gusti Allah iki lumaku telung dina suwene nganti 3 Sura. Dina kapisan manjing maghrib upa­cara diwiwiti kanthi nyanggarake kendhi pitu isi banyu wening ing pasareyane Ki Ageng Haryo Kusumo Jambuleka, lan dite­rusake donga engga kliwat tengah wengi.

Esuk dina candhake mradat wedhus kendhit, yaiku wedhus sing duwe wulu sle­ret putih tepung gelang pener wete­nge, ing areal makam. Daginge banjur di­kela minangka jangkepe sesaji. Sasu­wene di­masak ora kena diicipi, lan para wanita sing kapasrahan nandangi olah-olah ora kapinujon lagi nggarapsari. Ngarepake wayah tengange, warga saka telung pa­dhukuhan kasebut melu nggabung ing pundhen karo nggawa tam­pah isi sawer­nane ubarampe wilu­jengan.

Sawise sakabehe rinasa tumata, nge­pasi sangate para sesepuh dhusun nuli ngleksanani adicara tumuruning toya we­ning. Kendhi cacah pitu sing sawengi sa­durunge disanggarake dijupuk, lan banyu isine didumake marang sakabehing war­ga, kalebu pejiarah kang melu ngestreni. Lebar kuwi kenduren. Sanggan ubarampe slametan gawane masyarakat dipangan bareng sarampunge didongani. Dina katelu dianakake udhik-udhik minangka panutupe rerangken tradhisi Suran.